มรดกโลกกับป่าอนุรักษ์ของประเทศไทย
โดยธงชัย เปาอินทร์
ในความหมายที่แท้จริง แหล่งมรดกโลกหมายถึงพื้นที่ใดๆ ที่มีความโดดเด่นเป็นเลิศในระดับสากล เมื่อได้รับการยอมรับให้ขึ้นบัญชีเป็นแหล่งมรดกโลกแล้ว ไม่ว่าจะมีที่ตั้งอยู่ในขอบเขตดินแดนประเทศใด ก็ถือได้ว่าเป็นมรดกของมนุษย์ชาติทั้งปวง โดยประเทศเจ้าของมรดกโลกมีหน้าที่ที่ต้องรับผิดชอบการบริหารจัดการและป้องกัน ให้แหล่งมรดกโลกสามารถดำรงอยู่ และคงคุณค่าของทรัพยากรในพื้นที่นั้นสำหรับมนุษยชาติได้อย่างยั่งยืนตลอดไป นี่คือพันธะสัญญา
มรดกโลกทางธรรมชาติของไทย
ศาสตราจารย์ ดร.อดุลย์ วิเชียรเจริญ ประธานคณะกรรมการแห่งชาติว่าด้วยอนุสัญญาคุ้มครองมรดกโลก เป็นผู้เสนอและสนองมรดกโลกทางธรรมชาติของประเทศไทย ทำให้เกิดมรดกโลกทางธรรมชาติ 2 แห่งคือ
พ.ศ.2534 ประกาศให้เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าทุ่งใหญ่นเรศวร(ตะวันตก-ตะวันออก)- และเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง เป็นมรดกโลกแห่งแรกของประเทศไทย พื้นที่รวม 6,474 ตร.กม. โดยในผืนป่าทุ่งใหญ่นเรศวรมีชุมชนชาวกระเหรี่ยง 14 หมู่บ้านอยู่อาศัยและทำกินตามวิถีชีวิตของเขามาอย่างยาวนาน เว้นแต่ห้วยขาแข้งที่ปลอดมนุษย์อยู่อาศัยในผืนป่า
ต่อมาพ.ศ. 2548 ประกาศให้ผืนป่าดงพญาเย็น-เขาใหญ่ ประกอบด้วยอุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ ส่วนอุทยานแห่งชาติปางสีดา อุทยานแห่งชาติทับลาน อุทยานแห่งชาติตาพระยา และเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าดงใหญ่ พื้นที่รวมทั้งหมด 6,145 ตร.กม. อุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ได้รับการอพยพมนุษย์ออกจากพื้นที่ทั้งสิ้น แต่อุทยานแห่งชาติอีก 4 แห่งและเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าดงใหญ่ มีชุมชนคนอาศัยอยู่และทำกินจำนวนหลายสิบหมู่บ้าน พร้อมทั้งยูเนสโก้มีเงื่อนไขเรื่องถนนผ่านป่าต้องแก้ปัญหาการเชื่อมต่อหลายข้อทีเดียว
ข้อพิจารณาว่าสมควรที่จะประกาศเป็นมรดกโลกนั้น มีความดีเด่นเป็นเลิศด้านวิวัฒนาการทางชีวภาพที่รวมระบบนิเวศน์ถึง 4 ภูมิภาค เป็นแหล่งธรรมชาติพิเศษคือเป็นป่าต้นน้ำ มีองค์ประกอบของป่าหลากหลายชนิด และทรัพยากรธรรมชาติหายากหลายอย่าง เป็นแหล่งพันธุกรรมพืชและสัตว์หลายชนิด (ไม่แน่ใจนักว่าสัตว์ดังกล่าวรวมถึงสัตว์มนุษย์ด้วยหรือไม่)
กับความหมายของคำว่าทรัพยากรธรรมชาติที่ยั่งยืน
นิยามของคำว่าการจัดการป่าอนุรักษ์คือการใช้ประโยชน์อย่างยั่งยืน(wise use)หรือการใช้ประโยชน์อย่างชาญฉลาด โดยไม่ทำให้สภาพธรรมชาติที่มีอยู่เดิมเสียหายไป หรือชำรุดหรือเกิดสิ่งแปลกปลอม มรดกโลกย่อมมุ่งเน้นความเป็นสากลมากกว่าป่าอนุรักษ์ปกติใช่หรือไม่ เป็นเรื่องที่ถ้าไม่คิดก็ประกาศไปตามกระแสนิยม แต่ถ้าคิดให้ดี การประกาศเป็นผืนป่ามรดกโลกที่ไม่บริสุทธิ์นั้น มันผะอืดผะอมหรือไม่?
มรดกโลกทางธรรมชาติควรมีองค์ประกอบที่ล้วนแต่เป็นธรรมชาติดั้งเดิมของป่าอนุรักษ์นั้นๆ เช่นป่าไม้พืชพันธุ์ที่ปรากฏในแต่ละชนิดของป่า สัตว์ป่าแต่ละชนิดที่มีอยู่ดั้งเดิม แม้กระทั่งหินผาน้ำตกลำห้วยหนองคลองบึง น้ำพุร้อน เกาะแก่งกลางลำน้ำ เว้นแต่การพัฒนาที่กลมกลืนและสอดคล้องด้วยหลักการจัดการพื้นที่ป่าอนุรักษ์อย่างชาญฉลาด
ในด้านสิ่งก่อสร้างที่มนุษย์สร้างขึ้นใหม่เพื่อเป็นที่ทำการ บ้านพักเจ้าหน้าที่ บ้านพักค้างอ้างแรมนักท่องเที่ยว ห้องอาหาร ลานกิจกรรม เส้นทางศึกษาธรรมชาติ ต้องอยู่ในหลักการจัดการที่กำหนดเป็นสากล มีความกลมกลืนกับภูมิทัศน์ แม่แต่เรื่องสีป้ายที่ทำการ ป้ายบอกทาง บ้านพัก ห้องอาหาร บ้านพักนักท่องเที่ยว ก็ต้องเป็นสีที่กำหนดในหลักการจัดการป่าอนุรักษ์สากลซึ่งปกติใช้สีพื้นสีน้ำตาล ตัวอักษรสีขาวหรือสีเหลืองทอง เป็นหลัก
นักท่องเที่ยว กิจกรรมอื่นๆ ต้องอยู่ในระดับเดียวกับการจัดการอื่นๆ เป็นไปในรูปแบบที่กลมกลืนและไม่เกิดเสียงอึกระทึกครึกโครม ดีดกีต้าร์โปร่งร้องเพลงด้วยเสียงปกติล้อมรอบกองไฟได้ วอล์คแรลลี่ได้ จุดพลุสีและเสียงดังไม่ได้ ใช้เครื่องขยายเสียงดังๆไม่ได้ แต่ที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้งทำกันเป็นปกติ หรือที่นอกมรดกโลกก็ที่น้ำตกพลิ้ว ขายทั้งเหล้าเคล้าเสียงเพลงทั้งวันจนดึกดื่นค่อนคืน (อาจจะเลิกแล้วเพราะว่าหัวหน้าผู้ไร้สติตายไปแล้ว)
แขวนมรดกโลก ทางออกที่ไม่มีการยกเลิก
ตั้งแต่ยูเนสโกประกาศพื้นที่มรดกโลก ยังไม่เคยประกาศยกเลิกมรดกโลกใดๆ เลย แต่กรณีที่พบว่า มีการพัฒนาที่ทำลายหรือสร้างความเสื่อมถอยให้กับทรัพยากรธรรมชาติทั้งด้านป่าไม้สัตว์ป่า และเกิดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมในพื้นที่ป่ามรดกโลก ยูเนสโกใช้การแขวนขึ้นหิ้งไว้เฉยๆ อ้างอิงไม่ได้อีกต่อไปว่าเป็นมรดกโลก เป็นความเสื่อมเสียระดับนานาชาติ
มรดกโลกทางธรรมชาติของประเทศไทยทั้งสองแห่ง กำลังก้าวเดินไปบนเส้นทางที่เฉียดฉิวและล่อแหลมต่อการถูกแขวนชื่อ เพราะว่าในป่ามรดกโลกทั้งสองแห่งล้วนแต่พัฒนาด้วยการปลูกไม้ประดับต่างถิ่นทุกแห่ง ด้วยความไม่รู้หลักการจัดการป่าอนุรักษ์ที่เหมาะสม เป็นความไม่รอบคอบที่ปล่อยให้ผู้บริหารเหล่านั้นกระทำการอย่างหลงผิดเพราะไม่มีพื้นความรู้(Knowlegde)
เช่นที่ผากล้วยไม้ อุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ปลูกต้นขี้เหล็กอเมริกา ออกดอกสีเหลืองสดสวยและเมื่อฝักแก่แตกออกก็หว่านเมล็ดลงไปในพื้นที่ป่าอนุรักษ์มรดกโลกมายาวนานนับสิบๆ ปี ต้นผกากรองเกลื่อนไปทุกจุดที่เป็นสิ่งก่อสร้าง ประดู่แดงที่หน้าโรงอาหารหลังใหม่ซึ่งปลูกประดับเขตบริการร้านอาหาร หรืออย่างที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าทุ่งใหญ่นเรศวรทุกที่ทำการหน่วยพิทักษ์ป่าหรือสำนักงาน ปลูกต้นเทียนทองเป็นแถวแนว บานบุรีสีเหลืองเลื้อยขึ้นซุ้ม หางนกยูงฝรั่งต้นใหญ่ๆ หางนกยูงไทย(แต่เป็นไม้ต่างประเทศ) เฟื่องฟ้า ฯลฯ ที่อุทยานแห่งชาติแก่งกระจานที่กำลังจะประกาศ ที่นั่นมีสวนมะนาวนับพันๆ ไร่เต็มไปทั้งหุบเขา รวมทั้งไม้ประดับทั่วไป
โชคดีที่ดร.อดุลย์ ในฐานะประธานกรรมการมรดกโลกไม่รู้ว่าพื้นที่ป่าอนุรักษ์ที่ประกาศไปทั้งสองแห่งของไทย แท้ที่จริงมีการพัฒนาที่เสื่อมถอยมาก่อนการประกาศเป็นมรดกโลกนานแล้ว แต่ไม่มีการกล่าวถึง ข้อมูลด้านพืชและสัตว์ไม่ลงลึกในรายละเอียด(สัตว์เลี้ยง-ไม้ดอกประดับในบ้านพักเจ้าหน้าที่) มิเช่นนั้นคงไม่เกิดมรดกโลกเช่นที่ปรากฏ โดยเฉพาะเรื่องมนุษย์ที่อยู่อาศัย
หนทางที่ต้องทำเพื่อกลบเหมือนแมวขี้
ส้วมตามวัดและโรงเรียนบ้านนอก มักมีข้อเขียนที่อ่านแล้วกินใจ แมวขี้แล้วกลบ หมาขี้แล้วแจว เด็กๆ กลัวว่าจะกลายเป็นหมาขี้ จึงมักราดน้ำลงส้วมเพื่อให้สะอาดเสมอ เมื่อครั้งที่เรียนปริญญาตรีวิทยาศาสตรบัณฑิต จากคณะวนศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ยุคศาสตราจารย์เทียม คมกฤส เป็นคณบดี ปฐมนิเทศน์และปัจฉิมนิเทศน์ นิสิตและบัณฑิตเด้วยประโยคกินใจเสมอว่า
“เมื่อพวกเธออยู่ในป่า จะทำอะไรก็ไม่มีใครรู้ใครเห็น แต่ตัวเธอเท่านั้นที่รู้และเห็น ว่าเธอกำลังทำอะไรอยู่”
หัวหน้าผืนป่าอนุรักษ์มักง่ายจึงปลูกและเลี้ยงทั้งพืช สัตว์ มนุษย์ ไว้เต็มผืนป่ามรดกโลกอันแสนจะยิ่งใหญ่ เรื่องอย่างนี้ต้องถามว่าสิ่งที่เกิดขึ้นเป็นเรื่องถูกหรือผิดหลักการการจัดการป่าอนุรักษ์สากล และเข้าข่ายการพัฒนาที่ทำให้มรดกโลกอาจจะถูกแขวนหรือไม่
เชื่อหรือไม่ว่า วันนี้มีปัญหาเรื่องปลาซักเกอร์กระจายพันธุ์ในแหล่งน้ำธรรมชาติและรุกรานเผ่าพันธุ์ดั้งเดิม
เชื่อหรือไม่ว่า ในผืนป่าอนุรักษ์ที่เน้นเฉพาะมรดกโลกสองแห่งของประเทศไทย จะเกิดความสับสนเรื่องพันธุ์ไม้ประดับและพืชต่างถิ่น(Exotic species) ในผืนป่ามรดกโลกหรือไม่ ถ้าวันหนึ่งเมล็ดต้นขี้เหล็กอเมริกาที่ผากล้วยไม้ เขาใหญ่ และในห้วยขาแข้ง เสี้ยวดอกแดงและหางนกยูงฝรั่งในห้วยขาแข้ง หรือทุ่งใหญ่นเรศวร กระจายพันธุ์ไปทั่ว และถ้านักวิชาการรุ่นหลังๆ หรือยุวชนรุ่นหลังๆ จะนึกคิดหรือสับสนหรือไม่ว่า มันเป็นพืชเผ่าพันธุ์ดั้งเดิมในป่าเหล่านี้หรือไม่?
เชื่อหรือไม่ว่า นกเลิร์ฟเบิร์ดที่ขยันแพร่เผ่าพันธุ์ซึ่งช่วงเวลาที่เกิดโรคไข้หวัดนกระบาด นกที่ถูกเพาะเลี้ยงจำนวนมากขายไม่ออก แต่เปลืองค่าอาหารที่เลี้ยง จึงถูกปล่อยไป อาจจะพบนกต่างถิ่นพันธุ์ใหม่กระจายพันธุ์ในป่ามรดกโลก เช่นเดียวนกพิราบ นกเขาชวา ฯลฯก็อาจจะเป็นได้
แต่ถ้าจะกล่าวถึงอุทยานแห่งชาติ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า ทั่วประเทศแล้วไซร้ ทุกแห่งแหล่งที่ว่า มีทั้งพันธุ์ไม้ต่างถิ่นกำเนิด สัตว์ป่าและสัตว์เลี้ยงต่างถิ่น แม้แต่มนุษย์บุกรุกอยู่อาศัยทุกแห่ง เพราะว่าอะไร ถามใจคุณดู?